Een referendum is een volksstemming over een bepaalde politieke kwestie. Over referenda wordt in Nederland al decennialang gediscussieerd. Voorstanders vinden deze volksstemmingen een goede manier om burgers meer invloed te geven. Tegenstanders zeggen dat in een representatieve democratie volksvertegenwoordigers zijn gekozen om zorgvuldige belangenafwegingen te maken.
Soorten referenda
Er zijn vele soorten referenda die elk hun voor- en nadelen hebben. Zo kan het initiatief van een referendum bij de burgers of de overheid liggen. Referenda kunnen gaan over het terugdraaien van een overheidsbeslissing of over een initiatief van de burgers. Ook kan de uitslag van een referendum bindend of niet-bindend zijn.
Volgens voorstanders zijn referenda een aanvulling op de representatieve democratie die de binding tussen de kiezer en de partijen vergroten. Het parlement kan in de inhoudelijke vertegenwoordiging van burgers tekortschieten. Ook worden de opvattingen van bepaalde groepen burgers structureel onvoldoende gehoord in het debat. Hierdoor kunnen voorstellen worden aangenomen waarvoor geen meerderheid lijkt te bestaan bij de bevolking. Volgens de staatscommissie kan de invoering van een correctief bindend referendum dit probleem deels verhelpen. Een referendum betrekt meer groepen burgers bij de besluitvorming en creeërt draagvlak voor politieke beslissingen. Het kan zorgen voor grotere legitimiteit van en meer vertrouwen in de democratie.
Een referendum kan er bovendien voor zorgen dat de kiezer actief deelneemt aan het publieke debat over zaken van gemeenschappelijk belang. Doordat ze zelf een oordeel mogen vellen over dergelijke zaken worden burgers gestimuleerd om een mening te vormen en deel te nemen aan de discussie. Het huidige stelsel stimuleert burgers volgens de voorstanders van referenda slechts eens in de vier jaar om hierover na te denken.
Er zijn ook bezwaren tegen referenda te noemen. Het belangrijkste bezwaar is dat het niet zou passen binnen het representatieve stelsel zoals we dat nu kennen in Nederland. In zo'n stelsel stelt de kiezer volksvertegenwoordigers aan die geacht worden een zorgvuldige belangenafweging te maken bij het opstellen van een wetsvoorstel. Daarbij raadplegen zij onder andere diverse maatschappelijke groeperingen, bedrijven en andere betrokkenen. Zo'n belangenafweging is een andere dan de afweging die een individuele kiezer uit eigenbelang maakt.
Ook zouden referenda de samenhang tussen verschillende wetsvoorstellen in gevaar kunnen brengen. Verder zouden burgers ook de tijd en de middelen niet hebben om alle facetten van een wetsvoorstel te beoordelen, waardoor ze minder goed in staat zouden zijn om afgewogen oordeel te vellen.
Met een ja/nee- of voor/tegen-vraagstelling dreigt bovendien een simplificatie van het wetsvoorstel te ontstaan die geen recht doet aan de materie. Daarnaast is het volgens tegenstanders van referenda zo dat nee-stemmers vaak gemotiveerder zijn dan ja-stemmers. Hierdoor zou een gepassioneerde minderheid zijn wil kunnen opleggen aan een zwijgende meerderheid.
Tot slot zien tegenstanders nog een bezwaar dat specifiek betrekking heeft op correctieve referenda. Die zouden namelijk vertragend werken, zonder dat er een alternatief geboden wordt wanneer een meerderheid zich tegen een voorstel uitspreekt. Daarnaast zegt een dergelijke uitspraak niets over de motivatie van tegenstemmers en bovendien hoeft niet elke nee-stemmer dezelfde motivatie te hebben. Zo kan een wet bijvoorbeeld voor de ene tegenstander niet ver genoeg gaan en voor anderen misschien juist wel te ver.Gemeenten kunnen referenda houden, als zij een referendumverordening opstellen. Zo'n referendum mag niet bindend zijn. Grondslag daarvoor is artikel 121 van de Gemeentewet die gemeenten de mogelijkheid geeft om een verordening in te stellen zolang die niet tegen bestaande wetgeving ingaat. Ook provincies hebben de vrijheid om een referendumverordening in te stellen.
Gemeentelijke en provinciale referenda
Gemeenten kunnen referenda houden, als zij een referendumverordening opstellen. Zo'n referendum mag niet bindend zijn. Grondslag daarvoor is artikel 121 van de Gemeentewet die gemeenten de mogelijkheid geeft om een verordening in te stellen zolang die niet tegen bestaande wetgeving ingaat. Ook provincies hebben de vrijheid om een referendumverordening in te stellen.